रीडर्स डायजेस्ट की जाहिरातदारांचे डायजेस्ट?

‘सकाळ‘ वृत्तपत्राचा घसरलेला दर्जा, तिथे पुरती मुरलेली व्यापारीवृत्ती नि तिथे बोकाळलेला सवंगपणा यावर आपण मागेच एका लेखात बोललो. मात्र मराठी भाषेतली वर्तमानपत्रे किंवा प्रकाशने यांपुरतीच ही कीड मर्यादित नाही, भारतातल्या जवळपास सगळ्याच प्रकाशनांना तिने ग्रासलेले आहे. मराठीत ’सकाळ’ची जी स्थिती झाली आहे नेमकी तशीच स्थिती इंग्रजीतल्या ‘रीडर्स डायजेस्ट‘ या मासिकाची झालेली दिसते. या मासिकाचे संस्थापक डीविट वॅलेस नि लीला वॅलेस यांच्या जीवाला आजचे हे मासिक पाहून किती त्रास होत असेल याची आपण फक्त कल्पनाच करू शकतो!

रीडर्स डायजेस्ट मासिकाची सुरुवात झाली अगदी लहान. सकस लिखाण असलेले एक लहानसे मासिक(जे लोकांना कुठेही नेता येईल व वजनाचा/आकाराचा त्रास न होता वाचता येईल) आपण सुरू करावे या भुमिकेतून वॅलेसने हे मासिक सुरू केले. याचे वैशिष्ट्य म्हणजे यात फक्त पुर्वी इतरत्र प्रकाशित झालेले लेखच प्रकाशित होत. (वदंता अशीही आहे की आपल्याकडे आलेले चांगले लेख वॅलेस या अटीमुळेच एखाद्या फालतू प्रकाशनात प्रकाशित करे नि मग त्यांना आरडीत छापे!) हळूहळू मासिकाची लोकप्रियता वाढत गेली नि एक दिवस ते जगात सगळ्यात जास्त वाचले जाणारे मासिक बनले. पण सगळ्या चांगल्या गोष्टींचा अंत एक दिवशी होतोच, आरडीच्या बाबतीतही तेच झाले. एका साहित्यवेड्या माणसाने सुरु केलेले हे मासिक शेवटी भांडवलदारांच्या हातात पोचले, त्यांच्या भांडवलशाही वृत्तीचा परिणाम मासिकावर झाला नसता तरच नवल!

अगदी अलीकडे म्हणजे २००० सालापर्यंत आरडीचा दर्जा उत्तम होता. उत्तम लेख, गाजलेल्या पुस्तकांचे सारांश, ‘ऑल इन अ डेज वर्क‘,‘लाफ्टर - द बेस्ट मेडिसिन‘,‘ह्युमर इन युनिफोर्म‘, ’वर्ड पॉवर’ यांसारखी सदरे, पानापानांवर विखुरलेले चुटके, चटकदार वाक्ये यांमुळे आरडी वाचणे म्हणजे साहित्याची एखादी साग्रसंगीत मेजवाणी झोडण्यासारखे वाटे. किंबहुना भारतातच काय, ते सा-या जगात ते सर्वोत्कृष्ट इंग्रजी मासिक होते असे म्हटल्यास चुकीचे ठरू नये. काही वर्षांपुर्वी अशाच कुणीतरी रद्दीत दिलेल्या १९९० ते २००० सालांतल्या आरडीच्या ऐंशी प्रती मी घरी आणल्याचे आठवते. दोन किंवा तीन रुपयांना एक अशा मिळाल्या असाव्यात, पुढे कितीतरी दिवस त्या मला वाचायला पुरल्या होत्या.

पण एकविसावे शतक सुरू झाले नि आरडीच्या दर्जात हळूहळू घसरण सुरू झाली. एक दर्जेदार मासिक प्रसिद्ध करणे या गोष्टीपेक्षा आरडीच्या प्रकाशनातून होणारा नफा कसा वाढवता येईल हा मुद्दा प्रकाशकांना अधिक महत्वाचा वाटू लागला. यात सगळ्यात पहिल्यांदा कात्री लागली ती मजकुरावर, तो कमी केला गेला नि जाहिराती वाढवण्यात आल्या. मजकुराच्या प्रमाणाबरोबर त्याचा दर्जाही खालावला, सकस, निर्भेळ, दर्जेदार असे लेख देण्यापेक्षा लोकांना आवडेल तो माल देण्याची प्रवृत्ती वाढली. मधल्या काही अंकात प्रसिद्ध झालेल्या सिनेतारकांच्या मुलाखती पाहून तर आरडी हे एखादे फिल्मी मासिक असावे अशी शंका लोकांना यायला लागली. मासिकाच्या छपाईचा/छायाचित्रांचा दर्जा सुधारून त्याचे बाह्यरूप आकर्षक बनवले गेले तरी त्याचा गाभा असलेले लेखन मात्र दिवसेंदिवस अधिकाधिक कनिष्ट दर्जाचे बनत गेले. पुढे तर मालकांची हाव इतकी वाढली की नंतर तिच्यातून चक्क मासिकाचे मलपृष्ठही सुटले नाही. एखाद्या सुप्रसिद्ध (किंवा क्वचित उदयोन्मुखही) चित्रकाराचे एखादे सुंदर चित्र मलपृष्ठावर छापायची परंपरा विसरून चक्क तिथे जाहिराती छापल्या जाऊ लागल्या, त्यासाठी चित्राचे ते सदर आत हलवण्यात आले. नोव्हेंबर २००९ सालचे न्यायाधीश श्रीकृष्ण यांची मुलाखत असलेले आरडी आत्ता माझ्यासमोर आहे. १९४ पानांच्या या मासिकात चक्क ६५ पाने जाहिराती आहेत! ६५! म्हणजे चक्क ३३% जाहिराती? ३ पैकी १ पानात जाहिराती, ही तर वाचकांची घोर फसवणूक आहे! अर्थात जाहिराती वाढल्या असल्या तरी मासिकाची किंमत मात्र सतत वाढतच राहिली आहे. काही वर्षांपुर्वी २५-३० रूपयांना विकले जात असलेले हे मासिक आता चक्क ६० रूपयांना विकले जात आहे.

परंतु आरडीच्या दर्जात दिवसेंदिवस होत असलेल्या घसरणीपेक्षाही मला जास्त अचंबित करणारी गोष्ट म्हणजे दर महिन्याला प्रसिद्ध होणा-या आरडीच्या प्रतींची(भारतीय आवृत्ती) दिवसेंदिवस वाढत जाणारी संख्या! याचे कारण काय असावे? याचे कारण सोपे आहे, आरडी वाचणे ही एक फॅशनेबल गोष्ट आहे असा भारतातल्या मध्यम नि गरीबवर्गाचा ग्रह झालेला आहे. आरडी वाचले म्हणजे आपले इंग्रजी सुधारेल हा आणखी एक गैरसमज! एक चांगले नि सगळ्या कुटुंबाला वाचता येण्यासारखे दुसरे चांगले इंग्रजी मासिक भारतात नाही ही नेहमीची रडकथा आहेच!

अर्थात एवढे होऊनही हे मासिक मी का वाचतो असा प्रश्न काही जागरूक वाचक जरूर विचारतील, त्याचे उत्तर सोपे आहे. आजपर्यंत मी आयुष्यात आरडी एकदाही नविन विकत घेतलेले नाही. पुर्वी दोन रुपयांना, तर आजकाल पाच रूपयांना हे मासिक मी रद्दीच्या दुकानातूनच विकत घेत आलेलो आहे. सद्ध्या वृत्तपत्रांचीच किंमत तीन रू. झाली असताना फिल्मी नटनट्यांच्या मुलाखती नि बक्कळ जाहिराती छापत असले तरी विनोदी चुटके वाचण्यासाठी आरडीची पाच रू. किंमत फार नाही असे माझे प्रामाणिक मत आहे, काय म्हणता?